مرور کلی
در این بخش یاد می‌گیریم اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) چیست، چه عواملی می‌تواند باعث آن شود و چه روش‌هایی برای درمان وجود دارد.
اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) چیست؟
اختلال وسواس فکری-عملی نوعی اختلال است که در آن فرد دچار افکار و احساسات ناخواسته و مکرر (وسواس‌ها) می‌شود. این وسواس‌ها باعث می‌شوند فرد دست به رفتارهای تکراری (اجبارها) بزند. این رفتارهای تکراری می‌توانند زندگی روزمره و روابط اجتماعی فرد را به شدت مختل کنند.
OCD معمولاً یک مشکل طولانی‌مدت (مزمن) است، اما علائم آن ممکن است در دوره‌های مختلف کم و زیاد شوند.
تقریباً همه‌ی ما گاهی افکار وسواسی یا رفتارهای تکراری داریم؛ مثلاً چند بار پشت سر هم چک کردن گاز یا قفل در. حتی در مکالمات روزمره هم گاهی از عبارت «وسواس پیدا کردن» یا «خیلی درگیر شدن» استفاده می‌کنیم. اما OCD بسیار شدیدتر از این است. این اختلال می‌تواند ساعت‌ها از وقت فرد را بگیرد و مانع انجام کارهای عادی شود. افکار وسواسی در OCD ناخواسته هستند و خود فرد هم از انجام رفتارهای اجباری لذت نمی‌برد.
تفاوت OCD و OCPD چیست؟
با وجود شباهت اسمی، اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) و اختلال شخصیت وسواسی-جبری (OCPD) دو موضوع متفاوت هستند.
- OCPD یک اختلال شخصیت است که در آن فرد به شکل افراطی درگیر کمال‌گرایی، نظم و کنترل می‌شود.
- افراد مبتلا به OCD معمولاً می‌دانند که افکار و رفتارهایشان مشکل‌ساز است و نیاز به درمان حرفه‌ای دارند.
- اما افراد مبتلا به OCPD معمولاً رفتار و باورهای خود را درست می‌دانند و آن‌ها را مشکل تلقی نمی‌کنند.
چه کسانی به OCD مبتلا می‌شوند؟
OCD می‌تواند هر کسی را درگیر کند. میانگین سن شروع علائم حدود ۱۹ سالگی است. حدود ۵۰٪ مبتلایان اولین نشانه‌ها را در دوران کودکی یا نوجوانی تجربه می‌کنند.
شروع OCD بعد از ۴۰ سالگی بسیار نادر است.
شیوع OCD چقدر است؟
اختلال وسواس فکری-عملی نسبتاً شایع است و بین ۱/۶ تا ۲/۳ درصد از جمعیت عمومی در آمریکا را درگیر می‌کند.
علائم و علت‌ها
علائم OCD چیست؟
مهم‌ترین نشانه‌های OCD شامل وسواس‌ها و اجبارها هستند که زندگی روزمره را مختل می‌کنند.
- ممکن است باعث شوند دیر به سر کار برسید.
- یا برای آماده شدن جهت خوابیدن زمان زیادی صرف کنید.
فرد می‌داند که این علائم مشکل‌ساز هستند، اما نمی‌تواند جلوی آن‌ها را بگیرد. علائم ممکن است گاهی بهتر شوند یا دوباره شدید شوند.
اگر شما یا فرزندتان علائمی دارید که زندگی روزمره را مختل کرده، بهتر است با یک متخصص سلامت روان مشورت کنید.
وسواس‌ها در OCD
وسواس‌ها، افکار یا تصاویر ذهنی ناخواسته و مزاحمی هستند که اضطراب زیادی ایجاد می‌کنند. فرد نمی‌تواند این افکار را کنترل کند، هرچند می‌داند که غیرمنطقی یا بی‌اساس هستند.
مثال‌های رایج وسواس‌ها:
- ترس از تماس با آلودگی یا میکروب.
- ترس از آسیب زدن به خود یا دیگران به دلیل بی‌احتیاطی یا یک تکانه ناگهانی.
- افکار یا تصاویر ذهنی ناخواسته درباره مسائل جنسی.
- ترس از اشتباه کردن.
- نگرانی بیش از حد درباره اخلاق و درست یا غلط بودن.
- احساس شک یا تنفر شدید.
- نیاز افراطی به نظم، ترتیب، تقارن یا کمال.
- نیاز مداوم به اطمینان گرفتن از دیگران.
اجبارها در OCD
در اختلال وسواس فکری-عملی، اجبارها رفتارهای تکراری‌ای هستند که فرد احساس می‌کند مجبور است برای کاهش اضطراب ناشی از وسواس‌ها آن‌ها را انجام دهد.
افراد مبتلا به OCD در واقع تمایلی به انجام این رفتارهای اجباری ندارند و از آن لذت هم نمی‌برند. اما اگر آن‌ها را انجام ندهند، اضطرابشان شدیدتر می‌شود. البته این رفتارها فقط به طور موقت باعث آرامش می‌شوند و خیلی زود وسواس‌ها برمی‌گردند و چرخه دوباره تکرار می‌شود.
اجبارها زمان زیادی می‌گیرند و جلوی فعالیت‌های مهم روزمره را می‌گیرند. لازم نیست همیشه با موضوع وسواس‌ها هم دقیقاً مطابقت داشته باشند.
نمونه‌هایی از اجبارها:
- چیدن وسایل به شکلی بسیار خاص (مثلاً روی میز یا در کشو).
- شستن دست‌ها، حمام کردن یا تمیزکاری مکرر.
- جمع کردن یا نگه داشتن وسایل بی‌ارزش.
- بارها و بارها چک کردن قفل در، کلید برق یا شیر گاز.
- مدام مطمئن شدن از اینکه به کسی آسیب نزده‌اید.
- دائم درخواست تأیید و اطمینان گرفتن از دیگران.
- انجام آیین‌ها یا کارهایی مربوط به اعداد (مثل شمردن، تکرار یک کار تعداد مشخصی بار یا پرهیز افراطی از بعضی عددها).
- گفتن جملات یا دعاهای خاص هنگام انجام کارهای بی‌ربط.
- اجتناب از موقعیت‌هایی که وسواس را تحریک می‌کند (مثل دست ندادن یا لمس نکردن دستگیره‌ها).
علت‌های OCD
پژوهشگران هنوز دقیقاً نمی‌دانند چه چیزی باعث OCD می‌شود، اما چند عامل در بروز آن نقش دارند:
- ژنتیک: افرادی که یکی از اعضای درجه یک خانواده (پدر، مادر یا خواهر و برادر) مبتلا به OCD دارند، بیشتر در معرض ابتلا هستند. این خطر زمانی بالاتر می‌رود که آن فرد در کودکی یا نوجوانی دچار OCD شده باشد.
- تغییرات مغزی: تصویربرداری‌ها نشان داده‌اند که افراد مبتلا به OCD در بخش‌هایی از مغز (مانند قشر پیشانی و ساختارهای عمقی) تفاوت دارند. همچنین OCD با بیماری‌های دیگری مثل پارکینسون، سندروم تورت و صرع ارتباط دارد.
- سندرم پانداس (PANDAS): نوعی اختلال است که در برخی کودکان بعد از عفونت‌های استرپتوکوکی (مثل گلودرد چرکی یا تب مخملک) رخ می‌دهد و می‌تواند باعث بروز OCD شود.
- تجربه‌های آسیب‌زا در کودکی: پژوهش‌ها نشان داده‌اند که کودکانی که مورد آزار یا غفلت قرار گرفته‌اند، بیشتر در معرض ابتلا به OCD هستند.
تشخیص OCD
آزمایش مشخصی برای OCD وجود ندارد. تشخیص بر اساس گفت‌وگو با پزشک درباره علائم و سابقه پزشکی و روانی انجام می‌شود. روان‌پزشکان برای تشخیص از معیارهای DSM-5 استفاده می‌کنند.
این معیارها شامل:
- داشتن وسواس، اجبار یا هر دو.
- گرفتن زمان زیاد (بیش از یک ساعت در روز).
- ایجاد ناراحتی یا اختلال در کار، روابط اجتماعی یا فعالیت‌های مهم زندگی.
- ناشی نبودن علائم از مصرف دارو، الکل یا بیماری جسمی دیگر.
- توضیح‌پذیر نبودن علائم با اختلالات روانی دیگر مثل اضطراب فراگیر، اختلال خوردن یا اختلال تصویر بدن.
درمان OCD
رایج‌ترین روش درمان، ترکیبی از روان‌درمانی و دارودرمانی است.
اگر این روش‌ها جواب ندهند و علائم شدید باشند، ممکن است پزشک روش تحریک مغناطیسی مغز (TMS) را توصیه کند.
روان‌درمانی برای OCD
روان‌درمانی یا «گفتگو درمانی» شامل تکنیک‌های مختلفی است که کمک می‌کنند احساسات، افکار و رفتارهای ناسالم تغییر کنند. در این فرایند، شما با یک روان‌شناس یا متخصص سلامت روان کار می‌کنید.
مهم‌ترین روش‌های مؤثر:
- رفتاردرمانی شناختی (CBT): کمک می‌کند افکار و احساسات خود را بشناسید و عوض کنید. این کار باعث کاهش افکار مضر و جایگزین شدن آن‌ها با روش‌های سالم‌تر می‌شود.
- مواجهه و جلوگیری از پاسخ (ERP): نوعی CBT است که در آن فرد در معرض موقعیت‌های ترسناک قرار می‌گیرد، اما اجازه پیدا نمی‌کند اجبار را انجام دهد. مثلاً دست زدن به یک شیء کثیف و خودداری از شستن دست‌ها. با این کار فرد یاد می‌گیرد که افکار اضطرابی الزاماً به واقعیت تبدیل نمی‌شوند.
- درمان پذیرش و تعهد (ACT): به فرد کمک می‌کند افکار وسواسی را فقط به عنوان «فکر» ببیند و اسیر آن‌ها نشود. هدف این است که فرد بتواند با وجود علائم OCD زندگی معناداری داشته باشد.
- تکنیک‌های ذهن‌آگاهی (Mindfulness): مثل مدیتیشن و تمرین‌های آرام‌سازی برای کاهش اضطراب.
دارودرمانی برای OCD
داروهایی که روی سروتونین اثر می‌گذارند در درمان OCD کاربرد دارند، از جمله:
- مهارکننده‌های بازجذب سروتونین (SRI)
- مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین (SSRI)
- برخی داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای
بیشتر اوقات پزشکان SSRIها را تجویز می‌کنند، و معمولاً دوز آن‌ها برای OCD بالاتر از دوز مورد استفاده در اضطراب یا افسردگی است.
داروهای تأیید شده توسط سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) برای OCD شامل:
- فلوکستین (Fluoxetine)
- فلووکسامین (Fluvoxamine)
- پاروکستین (Paroxetine)
- سرترالین (Sertraline)
اثر این داروها معمولاً بعد از ۸ تا ۱۲ هفته مشخص می‌شود.
چشم‌انداز و پیش‌آگهی
پیش‌آگهی OCD چگونه است؟
پیش‌آگهی یا چشم‌انداز اختلال وسواس فکری-عملی می‌تواند متفاوت باشد. این اختلال اغلب طولانی‌مدت است و شدت علائم آن در دوره‌های مختلف کم و زیاد می‌شود.
افرادی که درمان مناسب دریافت می‌کنند، معمولاً کیفیت زندگی بهتری پیدا می‌کنند و عملکرد اجتماعی، تحصیلی یا شغلی‌شان بهبود می‌یابد.
اما اگر درمان دریافت نکنید، شکستن چرخه وسواس‌ها و اجبارها سخت‌تر می‌شود، چون تغییرات ساختاری در مغز اتفاق می‌افتد. به همین دلیل بسیار مهم است که در صورت مشاهده علائم در خود یا فرزندتان، هرچه زودتر به متخصص مراجعه کنید.
پیشگیری
آیا می‌توان از OCD پیشگیری کرد؟
پیشگیری قطعی برای OCD وجود ندارد. اما تشخیص و درمان زودهنگام می‌تواند علائم را کاهش دهد و اثرات منفی آن بر زندگی روزمره را کمتر کند.
زندگی با OCD
چطور از خودم مراقبت کنم اگر OCD دارم؟
علاوه بر درمان پزشکی، مراقبت از خود می‌تواند به کنترل علائم کمک کند. نمونه‌هایی از خودمراقبتی:
- داشتن خواب کافی و باکیفیت.
- ورزش منظم.
- تغذیه سالم.
- گذراندن وقت با عزیزانی که شما را درک می‌کنند و حمایت می‌کنند.
- تمرین تکنیک‌های آرام‌سازی مثل مدیتیشن، یوگا، ماساژ یا تصویرسازی ذهنی.
- پیوستن به گروه‌های حمایتی حضوری یا آنلاین مخصوص افراد مبتلا به OCD.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنم؟
اگر شما یا فرزندتان تشخیص OCD گرفته‌اید، لازم است به طور منظم به پزشک یا روان‌شناس مراجعه کنید تا مطمئن شوید درمان مؤثر است.
همچنین اگر داروی OCD مصرف می‌کنید و متوجه عوارض ناخوشایند شدید، حتماً با پزشک خود مشورت کنید.